Водгукі на вершы беларускіх паэтаў

«Каласы пад сярпом тваім». Самім аўтарам загаловак рамана тлумачыцца ў пачатку яго, калі распавядаецца пра забойства Маркам Когутам у лазні, у падпечку бацькі Рамана, прызнанага людзьмі ведзьмаком. Чалавек ідзе на злачынства ў імя вызвалення сябе і іншых ад чорных і загадкавых чараў, у імя людзей, праўды. Сваім нібы-грахом Марк уратаваў свет ад нячыстай сілы. і ў гэтым яго праўда. Таму ён не страшыцца ні апраметнай, ні арышту, суда, высылкі ў Сібір. Ацэньваючы ўчынак прыгоннага селяніна, князь Акім Загорскі ніяк не можа даўмецца, чаму падобнае здарылася, і, нарэшце, прыходзіць да вываду, што «сляпыя судзілі сляпога», што ўладарам над душамі не да гэтых людзей-дзівакоў падчас жыцця, і толькі пасля жніва нешта ўзварушваецца ў іх свядомасці. Так пісьменнік засяроджвае нашу ўвагу на тым, што народ закінуты і богам, і стаўленікамі бога. Сіратлівы, заклапочаны сваімі спрадвечнымі турботамі, ён жыве сам сабой, каб быць зжатым няўмольным сярпом гісторыі. Пазней, калі сяляне збяруцца ў памеснай царкве князёў Загорскіх слухаць царскі ўказ аб вызваленні з прыгону 1861 года, вобраз каласоў, жніва, сярпа гісторыі атрымае глыбейшае раскрыццё, большую філасофскую напоўненасць. За людзьмі, што пакорліва схілілі галовы ў божым храме і слухаюць «урадавую малітву», назірае Алесь Загорскі і думае сваю трывожную думу. Маладому князю думалася, што ў храме божым гандлявалі чалавечым целам. Яму мроіліся наступныя крывавыя падзеі, бо людзі не будуць увесь час каласамі пад жорсткай сілай і ўладай: «Бедныя, бедныя людзі! Як каласы, як травы пад сярпом тваім, грубая сіла. (...) Ну што ж, калі твая «неабходнасць» не можа даць ім палёгкі, і волі, і шчасця тым лепей. Тады па сваёй «неабходнасці» яны стануць каласамі пад сярпом волі, радзімы, паўстання, бітвы, каласамі, якія памруць, магчыма, але памруць, каб вырасла новая рунь. Гэта будзе скора. Нядоўга чакаць».
Раман пачынаецца радкамі пра наканаванасць, спрадвечнасць, самакаштоўнасць жыцця прыроднага (груша на падворку Кагутоў, якая буйна цвіце апошні год, перад канцом) і чалавечага. Пісьменнік сцвярджае думку, што людзі і дрэвы, прырода і чалавецтва маюць аднолькавы, непадзельны лёс. Падобна разгортваецца і споведзь бабкі Мар'і — старожкі Целынынскай школы, куды прыехаў працаваць малады настаўнік Андрэй Лабановіч (трылогія Якуба Коласа «На ростанях»), якая ў адказ на пытанне дапытлівага маладога настаўніка, для чаго жыве чалавек, гаворыць проста і надзвычай разумна — жыве, бо жывым у магілу не ляжаш. Жыве да пары, да часу, як тая Кагутова ігруша, як дрэвы ў лесе і травы ў полі, як каласы на сялянскіх палетках. Адным словам жыве па заведзенай не самім чалавекам звычцы, як і ўвесь свет. Аднак Караткевіч ў сваіх разважаннях пра жыццё і час ідзе значна далей, чым Якуб Колас. Ён пераадольвае наіўны народны фаталізм, сялянскую натурфіласофію, абвяргае роспач і сцвярджае вечнасць і самакаштоўнасць жыцця праз апісанне яго няспыннага, дыялектычнага абнаўлення: смерць не ўсясільная, а серп часу аказваецца бездапаможным перад жывымі каласамі, што зноў і зноў кладуцца пад яго, каб адрадзіцца новымі ўсходамі.
У святле сказанага становіцца зразумелы і падзагаловак рамана — «Выйсце крыніц». Сімвалічны вобраз выйсця крыніц азначае пачатак нашай гісторыі, лёсу краіны і народа. Выйшлі крыніцы з глыбінь нашай зямлі, маралі, этыкі, звычаяў і не перасыхалі, не перасохнуць, калі толькі мы не забудземся на іх. Крыніцы ўпадаюць у мора — сімвал вечнасці. Тое мора, што ў славутай сваёй перадсмяротнай паэме Аркадзь Куляшоў назваў Акіянам («Далёка да акіяна»). Вобраз мора ў рамане — сімвал неўміручасці, вечнасці, яшчэ болыыай, чым выява сярпамаладзіка і каласоў-трысцінак на камені старажытнай капліцы. Мора — гэта канчатковы вынік руху часцінак жыцця і зліцця ў адно цэлае матэрыі і духу, прыватных і індывідуальных, а таксама ўсеагульных намаганняў чалавецтва і прыроды. XX раздзел кнігі «Выйсце крыніц» адкрываецца лірычным адступленнем пра мора: «Але галоўнае — мора! Гэта тое самае мора, у якое ўпадае мой Дняпро. і ён, і яшчэ тысячы, тысячы рэк, ручаін і проста струменьчыкаў аддаюць мору ваду, адбіткі берагоў (...) і, нарэшце, саміх сябе, сваё жыццё». Сваё лірыка-рамантычнае адступленне пісьменнік заканчвае словамі пра тое, што не толькі рэкі нясуць свае жыцці ў мора (акіян) вечнасці, але і людскія лёсы таксама імкнуцца растварыцца ў ім, зліцца з яго водамі: «Мы ўсё нясём у гэта мора ўсё добрае і злое, што мы бачылі, мы нясём у яго сваё жыццё, нават больш — сваю душу».
Караткевіч адстойвае і яшчэ адзін, на маю думку, важны тэзіс: нявечнае не такое бездапаможнае. Пры пэўных гістарычных умовах яно можа паскараць свой кругабег, вырывацца са звычайнай рытмікі ў новую паскораную. Людзі могуць паўставаць у барацьбе за людскасць і чалавечнасць, за сваё права быць не бязмоўнымі, а гаваркімі, шумлівымі каласамі ў агульным кругабегу гісторыі. Тымі каласамі, што ўзняліся бараніць ад хітруна-цара і яго цэрбераў Мураўёва і Мусатава, двухаблічнага Валуева, — Кастусём Каліноўскім, Алесем Загорскім, Урублеўскім, Серакоўскім, Тарасам Шаўчэнкам, Корчакам і членамі яго ляснога атрада. Людзі могуць перапісваць гісторыю. Маюць права на рэвалюцыю.